|
พัฒนาระบบราชการตามปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง
ผู้เข้าร่วมงานในครั้งนี้ประกอบด้วย หัวหน้าส่วนราชการ กลุ่มบริหารการเปลี่ยนแปลงในกระทรวงต่างๆ กลุ่มพัฒนาระบบบริหารของแต่ละส่วนราชการ ข้าราชการ นักวิชาการ ผู้แทนรัฐวิสาหกิจ สื่อมวลชน ภาคเอกชนและองค์กรประชาชน ที่มาร่วมรับฟังถึง พระปรีชาสามารถและพระอัจริยภาพของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ในการบริหารจัดการเพื่อประโยชน์สุขของประชาชน ซึ่งปรากฏอยู่ในผลงานการวิจัยเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เนื่องในวโรกาสดำรงสิริราชสมบัติครบ 60 ปี พุทธศักราช 2549 ที่สำนักงาน ก.พ.ร. ร่วมกับ ศ.ดร.ปิยนาถ บุนนาค และคณะ ดำเนินการศึกษาวิจัย จนได้ออกมาเป็นหนังสือชุดเฉลิมพระเกียรติ 2 เล่ม คือ 9 แผ่นดินของการปฏิรูประบบราชการ และ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว พระอัจฉริยภาพในการบริหารจัดการ
รองนายกรัฐมนตรีกล่าวว่า ปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงนั้น เป็นปรัชญาที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวได้ทรงพระราชทานให้แก่ประชาชนทุกหมู่เหล่าเป็นแนวทางในการดำเนินชีวิต นอกจากนี้ พระองค์ทรงริเริ่มแนวทางในการพัฒนาประเทศในลักษณะงานพัฒนาที่ยั่งยืน โดยเฉพาะอย่างยิ่ง เพื่อช่วยเหลือราษฎรให้พ้นความทุกข์ยาก โดยทรงวางแนวทางที่ผนวกกับงานวิจัยที่เหมาะสมกับแต่ละพื้นที่ เพื่อนำมาขยายผลให้เข้ากับกระบวนงานที่ทันสมัย ภายใต้การมีส่วนร่วมของทุกฝ่าย อันเป็นต้นแบบของการบริหารจัดการในยุคปัจจุบัน
1. ความตั้งใจ จะเห็นได้จากหลาย ๆ โครงการพระราชดำริที่ริเริ่มขึ้น พระองค์ทรงใช้เวลานาน มีความตั้งใจและดำเนินการสืบเนื่อง จนกระทั่งเกิดผล ซึ่งเป็นผลที่สามารถนำไปปรับใช้ได้ และเกิดประโยชน์แก่ผู้คนที่เกี่ยวข้อง 2. ระมัดระวัง ไม่ว่าพระองค์จะทรงริเริ่มโครงการใด จะเป็นโครงการที่มีความถูกต้อง มีความระมัดระวังให้เป็นไปตามที่ได้กำหนดหรือร่วมกันกำหนดขึ้น แม้ว่าหลายโครงการจะมีความซับซ้อน ต้องอาศัยความร่วมมือ และความชำนาญจากหลายฝ่าย ก็มีการดำเนินการอย่างระมัดระวัง เพื่อให้ผลลัพธ์ที่ได้เกิดประโยชน์แก่ทุกหมู่เหล่าอย่างพร้อมเพียงถ้วนหน้ากัน 3. ประโยชน์ส่วนรวม ในการดำเนินการต่าง ๆ นั้น สิ่งสำคัญที่ต้องคำนึงถึงคือ ผลลัพธ์ที่เกิดขึ้น จะต้องเป็นไปเพื่อประโยชน์ส่วนร่วม จากพระบรมราโชวาทนี้จะเห็นว่า อาศัยความตั้งใจเพียงอย่างเดียวไม่เพียงพอ แต่ความตั้งใจนั้น จะต้องมีความพากเพียรและความระมัดระวังในระหว่างดำเนินการด้วย และที่สำคัญก็คือ จะต้องสำนึกอยู่ตลอดเวลาว่า ผลลัพธ์ที่ได้คือ ประโยชน์ส่วนรวม นั่นเอง และนี่คือคุณลักษณะที่สำคัญยิ่งของข้าราชการ
ดังนั้น ระบบ คือ ความเชื่อมโยง การทำงานร่วมกัน ซึ่งวัตถุประสงค์ใหญ่ของระบบ คือ ต้องเชื่อมโยงกัน ทำงานร่วมกัน เพื่อให้บรรลุเป้าหมายร่วมกัน ทั้งนี้ ปัญหาหลักของการบูรณาการในการปฏิบัติ คือ ต่างฝ่ายต่างมีเป้าหมายไม่เหมือนกัน ทำให้การทำงานไม่เป็นระบบ ไม่สามารถสัมฤทธิ์ผลได้ ซึ่งระบบราชการไม่สามารถทำเช่นนั้นได้ เพราะหัวใจสำคัญของระบบราชการคือ ประโยชน์ส่วนรวม ดังนั้น ประโยชน์ส่วนรวม จึงเป็นสิ่งที่ต้องตระหนักตั้งแต่ต้นว่า ภารกิจทุกหน่วยล้วนตอบสนองวัตถุประสงค์หรือเป้าหมายร่วมกัน ในแง่ของการปฏิบัตินั้น รัฐบาลชุดปัจจุบันได้น้อมนำปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงมาปรับใช้ในกลไกการปฏิบัติงานของรัฐ ซึ่งที่กล่าวว่า ปรับใช้ เนื่องจาก ปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง เป็นเพียงปรัชญา ผู้ใช้ต้องเป็นผู้ปรับปรัชญาเพื่อให้เกิดผล ดังนั้น ปรัชญานี้จึงใช้ได้ทุกหมู่เหล่า ไม่ว่าจะยากดีมีจน หรือระดับตำแหน่งใด อีกทั้งยังมีประโยชน์กับทุกภาคส่วน ทั้งภาครัฐ ภาคเอกชน ภาคประชาสัมคม รวมไปถึงระดับครอบครัวและระดับบุคคล ประเด็นอยู่ที่ จะปรับอย่างไร ให้เหมาะสมกับตัวเรา และสอดคล้องตามเป้าประสงค์ของชีวิต สำหรับภาคราชการนั้น การนำปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงไปปรับใช้ในทางปฏิบัติ ขอให้ยึดหลัก 4 ป. ของนายกรัฐมนตรี คือ 1. โปร่งใส ในการปฏิบัติราชการ เรื่องความโปร่งใสเป็นเรื่องที่ขาดไม่ได้ เพราะภารกิจสำคัญของรัฐคือ เพื่อประโยชน์ส่วนรวมฃ 2. เป็นธรรม พระบรมราโชวาทของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวที่กล่าวไว้ข้างต้น มีความตอนหนึ่งว่า การปฏิบัติต้องระมัดระวัง ให้การทุกอย่างในหน้าที่เป็นไปอย่างถูกต้อง และเที่ยงตรงเป็นกลาง ดังนั้น สิ่งนี้จึงเป็นหลักยึดในการปฏิบัติราชการ 3. ประหยัด เราต้องตระหนักไว้อยู่เสมอว่า สิ่งที่เราดำเนินการอยู่ เป็นเงินภาษีอากรของประชาชน เราอยู่ได้เพราะได้รับความไว้วางใจ และประชาชนเชื่อว่าระบบราชการจะสนองตอบต่อประโยชน์ส่วนรวม 4. ประสิทธิภาพ ในหลายปีที่ผ่านมา ทุกส่วนราชการทุกหน่วยได้มีการปรับปรุงเปลี่ยนแปลง ซึ่งประสิทธิภาพเป็นส่วนที่ได้รับการปรับปรุงอย่างเห็นได้ชัด จึงเป็นเรื่องที่น่านิยมและสมควรแก่การยกย่อง และควรดำเนินการสืบเนื่องต่อไป
ทั้งนี้ การปรับใช้เศรษฐกิจพอเพียงในระบบราชการนั้น ควรใช้ทั้ง 4 ป. ซึ่งการที่จะทำให้ได้ครบทั้ง 4 ป. จะต้องอยู่บนพื้นฐานของความรู้และคุณธรรมกล่าวคือ จะใช้ความรู้อย่างเดียว หรือความปรารถนาดีตั้งใจอย่างเดียวไม่พอ ต้องมีคุณธรรม ความซื่อสัตย์ ความเพียร กำกับด้วย ดังนั้น การปฏิบัติตามหลัก 4 ป. จึงต้องใช้ทั้งความรู้และคุณธรรมควบคู่กันไป บางครั้งความพยายามที่จะเร่งให้เกิดประสิทธิภาพอาจขัดแย้งกับประเด็นอื่น ๆ เช่น ความโปร่งใส หรือความประหยัด ยกตัวอย่างเช่น ถ้าต้องการให้งานมีประสิทธิภาพอาจต้องทุ่มเงิน แต่เพื่อประโยชน์ส่วนรวมแล้วต้องมีประสิทธิภาพในความประหยัดด้วย ดังนั้น จึงขอให้คิดว่า จะทำอย่างไรจึงจะสามารถปรับใช้ปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง โดยให้มีครบทั้ง 4 ป. พร้อมกันได้ ซึ่งต้องอาศัยความรู้และคุณธรรมในการดำเนินการ และต้องมีเครื่องมือในการทำงาน ซึ่งสำนักงาน ก.พ.ร. ได้พยายามขอความร่วมมือกับส่วนราชการต่าง ๆ ในการใช้เครื่องมือการบริหารจัดการสมัยใหม่ ซึ่งเราต้องเลือกเครื่องมือมาปรับใช้ให้ถูกต้อง กล่าวคือ นำเครื่องมือเหล่านั้นมาปรับใช้กับหลัก 4 ป. ซึ่งก็คือ ปรับใช้ตามแนวทางปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง นั่นเอง ทั้งนี้ งานต่าง ๆ ที่อยู่ในระบบซึ่งเรากำลังดำเนินการอยู่ในขณะนี้ นอกจากการปฏิบัติราชการเพื่อตอบสนองความต้องการของประชาชนแล้ว อีกเรื่องที่มีความสำคัญมากขึ้นเรื่อย ๆ คือเรื่องของ โลกาภิวัตน์ ซึ่งเป็นการเปลี่ยนแปลงที่อยู่เหนือการควบคุม และเราจะต้องสร้างภูมิคุ้มกันเพื่อที่จะสามารถรู้ทันโลกาภิวัตน์ได้
ด้วยเหตุนี้ วิธีการทำงานร่วมกันระหว่างรัฐและเอกชนจึงต้องมีการพัฒนาขึ้นเรื่อย ๆ โดยอยู่ภายใต้กรอบ ร่วมกันคิด ร่วมกันทำ ทำงานเชิงพันธมิตร ไม่มีใครเป็นผู้นำหรือผู้ตาม ซึ่งสอดคล้องกับเศรษฐกิจพอเพียง เพื่อให้เรามีภูมิคุ้มกันที่พอเพียงต่อโลกาภิวัตน์ ซึ่งจะเห็นได้ว่า คำว่า พอเพียง ต้องอยู่ในทุก ๆ วิธีคิดและสาระที่เป็นภารกิจของรัฐ
1. มีอุดมการณ์ ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2471 อาชีพ ข้าราชการ เป็นอาชีพที่เปิดให้กับประชาชน เพื่อให้เป็นกำลังสำคัญของประเทศ โดยในสมัยรัชกาลที่ 7 ทรงพระราชทานพระราชบัญญัติระเบียบข้าราชการพลเรือนฉบับแรก เพื่อให้ประชาชนชาวไทยสามารถเข้ามารับราชการได้ อาชีพข้าราชการจึงเริ่มจากเป็นทางเลือกในการประกอบอาชีพ ทั้งนี้ ผู้ที่ตัดสินใจเลือกรับราชการจะต้องเริ่มจากการมีอุดมการณ์ที่ถูกต้อง หรืออุดมการณ์ที่แน่วแน่ ยึดเป้าหมายใหญ่ คือ ประโยชน์สุขของประเทศชาติและประชาชน ซึ่งพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงเป็นแบบอย่างของผู้ที่มีปณิธานและมีอุดมการณ์อันแน่วแน่ ดังพระปฐมบรมราชโองการเมื่อครั้งขึ้นครองราชย์ที่ว่า เราจะครองแผ่นดินโดยธรรม เพื่อประโยชน์สุขแห่งมหาชนชาวสยาม และตลอดระยะเวลา 60 ปีที่ทรงครองราชย์ เป็นที่ประจักษ์แก่พสกนิกรชาวไทยทั้งปวง โดยเฉพาะอย่างยิ่งเหล่าข้าราชการ ปณิธานของพระองค์พิสูจน์ได้ทุกวัน ทุกชั่วโมง ทุกนาที นี่เป็นตัวอย่างของข้าราชการ ที่ต้องพิสูจน์ตนเองทุกวินาที ทุกนาที ทุกชั่วโมง ทุกวัน ทุกเดือน และทุกปี ว่าเราได้ปฏิบัติหน้าที่เพื่อประโยชน์สุขของประเทศชาติและประชาชนหรือไม่ 2. ความเพียร ความอดทน งานราชการไม่ใช่การทำงานที่เสร็จในเวลาเพียงหนึ่งหรือสองวัน นั่นคือเหตุผลของคำว่า permanent กล่าวคือ ข้าราชการต้องทำงานตลอด โดยมีตัวตั้งเป็นอายุ เราสามารถประกอบอาชีพได้จนอายุ 60 ปี ดังนั้น การเป็นข้าราชการมืออาชีพ จึงต้องมีความอดทน ความเพียร เพราะงานที่ทำนั้น ไม่สามารถทำให้สำเร็จลุล่วงได้ในเวลาอันสั้น เงื่อนไขสำคัญของการรับราชการคือความต่อเนื่อง ยาวนาน
จนกระทั่งปี พ.ศ. 2510 องค์การอาหารและเกษตรแห่งสหประชาชาติได้ขอพระราชทานพันธุ์ปลานิลเพื่อบริจาคแก่ชาวบังคลาเทศในช่วงวิกฤติขาดแคลนอาหาร และพระองค์พระราชทานพันธุ์ปลานิลผ่านองค์การยูนิเซฟของสหประชาชาติ เรื่องนี้เป็นตัวอย่างหนึ่งที่ปรากฏอยู่ในหนังสือ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว พระอัจฉริยภาพในการบริหารจัดการ ซึ่งรัฐมนตรีประจำสำนักนายกรัฐมนตรีขอให้ข้าราชการได้อ่านเพื่อให้เกิดแรงบันดาลใจในการทำงานในฐานะเป็นข้าราชการมืออาชีพ ที่ต้องใช้ความวิริยะอุตสาหะ ความเพียรเป็นเงื่อนไขสำคัญ 3. การทำงานอย่างเป็นระบบ คิดเป็นระบบ ทำงานเป็นระบบ และมีเป้าหมาย ซึ่งงานราชการนั้น แตกต่างจากงานเอกชนอย่างมีนัยสำคัญ คือ เวลาไม่ใช่ของเรา แต่เวลาเป็นของราชการ ทรัพยากรเป็นของราชการ วัสดุทุกอย่างเป็นของราชการ ดังนั้น เวลาทุกนาที และเงินทุกบาททุกสตางค์ของการทำงานจึงเป็นของราชการ ดังนั้น การทำงานจึงไม่ใช่การทดลอง ลองผิดลองถูก หรือไม่พอใจแล้วรื้อใหม่ได้ ด้วยเหตุนี้ ข้าราชการจึงถูกฝึกให้ทำงานอย่างเป็นขั้นตอน มีระบบ ราชการมีกฎหมายเป็นพื้นฐาน มีกฎ ระเบียบ ซึ่งประชาชนส่วนใหญ่ไม่เข้าใจและคิดว่างานราชการล่าช้า ซึ่งในความเป็นแล้ว งานราชการต้องทำอย่างน้อย 2 คน ต้องมีพยาน ไม่ใช่งานที่คนใดคนหนึ่งทำได้เพียงผู้เดียว ซึ่งเหตุผลของการมีพยาน มีหลักฐานอ้างอิง ก็เพื่อให้สามารถตรวจสอบได้ว่า ข้าราชการปฏิบัติหน้าที่อย่างถูกต้องตามกฎ ระเบียบ ใช้เงินอย่างประหยัด มีประสิทธิภาพและคุ้มค่า ดังนั้น การทำงานอย่างมีระบบจึงเป็นเงื่อนไขสำคัญของราชการ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงเป็นแบบอย่างของการทรงงานเป็นระบบ ไม่ว่าพระองค์ท่านจะมีพระราชดำริทำโครงการใดก็ตาม พระองค์ต้องดำเนินการศึกษาหาข้อมูล หารือกับผู้รู้จากภูมิภาคต่าง ๆ นักวิชาการทั้งในประเทศและต่างประเทศ และทรงพระราชดำเนินออกไปถึงแหล่ง ถึงที่ ซึ่งเป็นแบบอย่างที่สำคัญของข้าราชการ เพราะในการทำงานอย่างเป็นระบบนั้นต้องลงไปในที่พื้นที่จริง สถานที่จริง เพื่อเก็บข้อมูลจริง นอกจากนี้ พระองค์ทรงใช้ทฤษฎีที่มีพระราชดำรัสเป็นแนวทางให้กับข้าราชการ คือ การเข้าใจ เข้าถึง และพัฒนา ซึ่งเป็นแบบอย่างของการทำงานเป็นระบบ เป็นตัวอย่างที่ข้าราชการต้องยึดถือเป็นแนวทาง 4. การทำงานแบบมีส่วนร่วม
ยกตัวอย่างเช่น ดร.สุเมธ ตันติเวชกุล อดีตเลขาธิการ กปร. ได้กล่าวในการบรรยายครั้งหนึ่งว่า พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงมีพระราชดำรัสกับ ดร.สุเมธว่า พระองค์ประสงค์ให้โครงการพระราชดำริเป็น Social Lab เป็น ห้องทดลองทางสังคม ยกตัวอย่างเช่น ศูนย์ศึกษาการพัฒนาอันเนื่องมาจากพระราชดำริห้วยฮ่องไคร้ ซึ่งเป็นตัวอย่างของการทำงานแบบบูรณาการ โดยใช้พื้นที่เป็นตัวตั้ง และนำข้าราชการจากกระทรวง กรมต่าง ๆ มาทำงานร่วมกับประชาชน เพื่อให้เกิดการพัฒนาของพื้นที่นั้น ๆ ซึ่งการทำงานแบบมีส่วนร่วม หรือแบบบูรณาการในลักษณะนี้ ก็มีลักษณะเช่นเดียวกันกับการทำงานแบบ Hollywood Model ที่มีการพูดถึงกันในปัจจุบัน นั่นคือ การทำงานที่นำผู้รู้จริงและมีความชำนาญในเรื่องต่าง ๆ มาทำงานร่วมกันในลักษณะของโครงการชั่วคราว 5. มีความสามารถในการสื่อความและทำความเข้าใจ ข้าราชการทุกคนต้องฝึกทักษะในการสื่อความ อันดับแรกในการพัฒนาข้าราชการ คือการฝึกทักษะในการเขียน ดังนั้น ข้าราชการต้องเขียนหนังสือเก่ง กระชับ สั้น ตรงประเด็น และทำงานเร็ว เขียนเอง พิมพ์เอง คำว่า ข้าราชการมืออาชีพ ไม่ว่าระดับใด จึงต้องสามารถทำงานด้วยตนเอง และทำด้วยสมองของตนเองได้ ทั้งนี้ เรื่องของการสื่อความนั้น นอกจากการเขียนแล้ว ต้องทำงานด้วยใจ มีความอดทน มีจิตเมตตาด้วย พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงเป็นแบบอย่างในเรื่องของการสื่อสารทำความเข้าใจ ดังจะเห็นได้จากพระบรมราโชวาทต่าง ๆ ของพระองค์ที่คอยสั่งสอน เตือนสติ และชี้แนะแนวทางให้กับพสกนิกรเสมอมา
พระบรมราโชวาทที่พระราชทานให้แก่ข้าราชการพลเรือน ในปี พ.ศ. 2549 ความว่า ข้าราชการผู้ปฏิบัติบริหารงานของแผ่นดิน จะต้องมุ่งปฏิบัติภาระทั้งปวง ด้วยความอุตสาหะ เพ่งพินิจ ใช้ความรู้ ความคิด ความเฉลียวฉลาด และความรู้ผิดชอบชั่วดี เป็นที่ระลึกใจ วิจารณ์ ปรับปรุงตัว ปรับปรุงงานให้มีประสิทธิภาพเสมอ งานที่ทำจึงจะสำเร็จ สมบูรณ์ และก่อเกิดประโยชน์พึงประสงค์ เป็นความเจริญที่มั่นคง ทั้งแก่คน แก่งาน และแก่ส่วนรวมพร้อมทุกสิ่ง เหล่านี้คือแบบอย่างของการเป็นผู้นำที่มีความสามารถในการสื่อสารทำความเข้าใจกับประชาชนทุกหมู่เหล่าอย่างสม่ำเสมอ นอกจากนี้ พระองค์ยังทรงนิพนธ์หนังสือให้แก่ประชาชน ทีมีกุศโลบายในเรื่องต่าง ๆ ได้แก่ กุโลบายในเรื่องความเพียร ความมานะ ในพระราชนิพนธ์เรื่อง พระมหาชนก รวมทั้งพระราชนิพนธ์เรื่อง คุณทองแดง ซึ่งเป็นกุโศลบายที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงใช้เตือนสติแก่คนไทย ทรงเรียกคุณทองแดงว่า หมาเทศ คือ เทศบาล และทรงอธิบายว่าหมาเทศ หมาไทยต่างมีคุณสมบัติและคุณลักษณะที่โดดเด่นที่แตกต่างกัน แต่การเป็นหมาเทศบาลเหมือนคุณทองแดงที่ไม่มีคนสนใจดูแล เมื่อพระองค์ทรงรับดูแลและได้ประจักษ์ว่าคุณทองแดงได้แสดงความสามารถ ฉลาด ไม่ด้อยกว่าหมาต่างประเทศ นี่เป็นกุโศลบายในการที่จะทำให้คนไทยภูมิใจในความเป็นไทย พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงเป็นแบบอย่างในการ ทำให้ดู อยู่ให้เห็น หรือ Leadership by Example ดังนั้น การเป็นข้าราชการมืออาชีพจึงต้องทำตัวให้เป็นประโยชน์แก่ผู้ใต้บังคับบัญชา จะปากว่าตาขยิบไม่ได้ เมื่อสั่งให้ลูกน้องทำแล้ว ตนเองก็ต้องทำด้วย 6. ความสมดุล คือ ความพอเพียง ความสอดคล้องกับธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม ในการดำเนินชีวิตหรือการทำงาน ข้าราชการต้องสร้างความสมดุลให้เกิดขึ้นในทุก ๆ กิจกรรมที่ทำ ต้องดำรงชีวิตอย่างพอเพียง ไม่มาก ไม่น้อย ไม่เกิน และไม่ขาด อาจฟังดูยาก แต่ถ้าเริ่มทำเป็นกิจนิสัยก็ไม่ใช่เรื่องยาก
ดังนั้น ความสมดุลในการดำรงชีวิต ไม่ใช่ทำงานเพียงอย่างเดียว แต่เราสามารถพักผ่อน เล่นกีฬา เล่นดนตรี วาดภาพ หรือมีกิจกรรมสันทนาการอื่น ๆ ได้ ซึ่งการดำรงชีวิตอย่างสมดุลจะทำให้เราเป็นคนที่สมบูรณ์ คิดอย่างสร้างสรรค์ โดยเฉพาะอย่างยิ่ง เรื่องของศาสนา ซึ่งเป็นเครื่องยึดเหนี่ยวโดยเฉพาะในช่วงมืดของชีวิต บางครั้งเราอาจต้องเผชิญกับปัญหาที่ยังหาทางออกไม่ได้ อยู่ท่ามกลางอุปสรรคต่าง ๆ หากเรายึดมั่นในศาสนา ก็จะเป็นเครื่องยึดเหนี่ยว ช่วยให้เราเห็นแสงสว่างปลายอุโมงค์ ช่วยให้เราคิดและเดินทางได้อย่างถูกต้อง
|
